Davranışçı ekolün savunucularından John B. Watson: “Bana bir düzine sağlıklı bebek verin. Yeteneklerinden, eğilimlerinden, beceri ve kabiliyetlerinden bağımsız olarak onları istediğiniz herhangi bir alanda uzmanlaştırabilirim. Bir doktor, avukat, sanatçı, hatta bir hırsız ya da dilenci olmalarını sağlayabilirim.” demiştir. Watson’ın burada organizma davranışlarının, hatta kişiliğinin bile öğrenme sonucu ortaya çıktığı iddiasında olduğu biliniyor.
Peki koşullama nedir, gerçekten davranışçı ekolün iddia ettiği kadar davranış ya da kişilik üzerinde belirleyici bir rolü mü vardır? Bu yazımızda psikoloji eğitimi olsun olmasın hemen herkesin adını duyduğu ‘klasik koşullanma’yı, bunun ortaya çıktığı Pavlov köpeği deneyini detaylı inceleyerek bu bilgilendirme yapmaya çalıştık.
Klasik Koşullanma Nedir?
Klasik koşullanma, bir uyarıcıya karşı geliştirilen otomatik tepkileri tanımlayan bir terim.
İvan Petroviç Pavlov klasik koşullamayı ilk fark eden isim olarak bilinse de, Pavlov’dan 200 yıl önce bir yazarın “Limon veya portakal düşündüğümde ağzım sulanıyor, neden acaba?” diye yazdığı bilinir. Daha önce literatürde bu tarz klasik koşullanma örnekleri olmasına rağmen deneysel bağlamda klasik koşullamayı ilk fark eden Pavlov’dur. Aslında bu fark ediş de tamamen tesadüfidir…
Pavlov’un Köpeği Deneyi
Pavlov’un başlangıçta aklında hiç klasik koşullama yoktu. Asıl amacı sindirim sistemindeki değişimleri tükürük ifrazatına bakarak anlamaya çalışmaktı. Bu amaç için de denek olarak köpekleri kullanmıştı. Köpeklerin dilinin üzerine et koyduktan sonra tükürük ifrazatını ölçümleme yoluyla et dile değdikten ne kadar zaman sonra tükürük ifrazatı başlayacağı sorusuna cevap bulmayı amaçlıyordu.
Bu ölçümü yaparken hiç beklemediği bir şey olmaya başladı: Salgılamanın birdenbire arttığını gördü. Pavlov’un asistanı laboratuvara girdiği an, henüz dillerine et bile konmadan köpeklerin tükürük bezlerinden daha fazla salgılama oluyordu. Bu, Pavlov’un hiç ummadığı bir tepkiydi.
Klasik Koşullanma İlkeleri: Pavlov’dan Sonra
Pavlov’un bulgusu üzerine sayısız çalışma yapılmış ve çok geniş bir klasik koşullama literatürü oluşturulmuştur. Sonrasında aynı metodla asistan yerine zil sesi kullanılmış ama etkisi önemli olan bir değişikliğe gidilmiştir:
- Bir aşamada zil çalınırken aynı anda et verilmiş,
- Bir aşamada zil sesinden sonra et verilmiş,
- Bir aşamada ise önce et verilmiş sonra zil çalınmıştır.
Zamansal olarak yapılan bu manipülasyonlarda çok anlamlı bir fark ortaya çıkmıştır: Zil çalınırken etin verilmesi ya da önce etin verilip sonra zilin çalınması köpekte tükürük ifrazatına yol açmazken; zil sesinden sonra et verilmesi köpeğin tükürük ifrazatını başlatmıştır.
Köpeğin asistanı görünce tükürük salgılamaya başlaması, zil sesinden sonra tükürük ifrazatının başlamasıyla teknik olarak aynıdır. İkisinde de et verilmeden önce ortaya çıkan bir durum vardır. Peki neden zil çalındıktan sonra et sunulması tükürük ifrazatına yol açıyor? Zil ve et arasında kurulan ilişki ile köpek koşullandırıldıysa neden zilin ne zaman çalındığı deneyin sonucunu değiştiriyor?
Bu sorunun oldukça basit bir yanıtı var: Köpek zil sesini etin bir habercisi olarak anlayıp zil sesi et verilmeden önce verildiğinde tükürük salgılıyor. Et verildikten sonra çalınan zil köpek için hiçbir anlam ifade etmiyor olmalı ki tükürük salgılamaya gerek duymuyor.
Öğrenmenin temelini oluşturan bu ilk deneylerde bile organizmanın robot gibi koşullanmadığını kendine sunulan bilgiyi işlemden geçirip tepki ürettiğini anlayabiliyoruz. O zaman diyebiliriz ki, canlılar davranışlarını ortaya koyarken koşullama mekanizması devrede olabilir ama organizma tamamen iradesiz değildir.
Heltia uygulamasını indirerek başka ücretsiz içeriklerimizden faydalanabilir; online terapi, diyetisyen ve fizyoterapist desteği alarak iyi oluşunuzu güçlendirebilirsiniz.
Bu yazımızı beğendiyseniz, “Göç Nedir, Çeşitleri ve Sebepleri Nelerdir?” ve “Soğan ve Sarımsak Nasıl Saklanır?” adlı içeriklerimize de göz atabilirsiniz.
Sayfa içeriği yalnızca bilgilendirme amaçlıdır. Tanı ve tedavi için mutlaka bir uzmana başvurunuz.
Kaynaklar:
Fearing, F. (1931). Reflex action.
Hulse, S. H., Deese, J., & Egeth, H. (1980). The psychology of learning (5th ed.). McGraw-Hill.