“Kadınlar duygusaldır”. “Erkekler araba kullanma konusunda yeteneklidir”. “Yaşlı insanlar teknoloji hakkında bilgi sahibi değildir”. “İtalyanlar pizza sever”… Bu cümleler ilk bakışta basit, önemsiz genellemeler olarak algılanabilir. Hatta bazılarının doğru olduğunu bile düşünüyor olabilirsiniz. Ancak bunlar gibi önyargılar, kalıplaşmış düşüncelerin hayatın her alanında ne kadar etkili olabileceğini gösterir aslında.
Bu yazıda "Önyargı nedir, nasıl oluşur, temelinde ne vardır? Önyargılar hayatımıza nasıl etki eder?" gibi soruların cevaplarını ele alacağız.
Önyargı Nedir?
Önyargı; bir kişiyle ya da bir durumla ilgili olarak belirli şartlara, olaylara ya da düşüncelere dayalı, önceden edinilmiş olumlu veya olumsuz yargılar olarak tanımlanabilir. Yani bunlar aslında o kişiyle etkileşime geçmeden veya o durum içerisinde bulunmadan oluşturulur.
Önyargı İngilizce “stereotip”, yani “kalıp yargı” da denilen bir durumla bağdaştırılır. Bunlar, önyargıların temelinde yatan bu sabit ve genelleştirilmiş düşüncelerdir.
- İnsan ilişkilerini etkileyen faktörlerden biri de önyargılardır. Çünkü bireylerin hayata bakış açılarını, çevreyi algılama şekillerini, davranış biçimlerini ve verdikleri kararları önyargılar belirleyebilir.
- İlk izlenimlere dayanarak yargıda bulunmak, insana özgü doğal bir özelliktir. Bireyler hayat boyu öğrendiklerinden, deneyimlerinden, içinde bulundukları kültürden ve başkalarının fikirlerinden izler taşırlar.
- Bu sebeple bir kişiye, duruma, inanca ya da fikre karşı tamamen tarafsız kalmak zor olabilir. Bireyler bu konuda bir bilinç geliştirerek önyargılı olmanın yol açabileceği olumsuz etkileri azaltabilirler.
Önyargının Sebepleri Nelerdir?
Önyargı, genellikle bir yargıda bulunmak için yeterli bilgiye ve deneyime sahip değilken ortaya çıkar. Bu sebeple de aslında rasyonel bir temele dayanmaz.
Bilinçli veya bilinçsiz olarak pek çok farklı sebeple önyargılar oluşabilir. Önyargı nedir örnek vermek gerekirse, bu sebeplerden bazılarını şöyle sıralayabiliriz:
1. Çevresel Faktörler
Bebeklikten yetişkinliğe kadar olan sosyalleşme sürecinde bireyler birçok insanın dünyaya ve diğer insanlara dair yargılarını duyar, görür ve öğrenirler.
Bunun sonucunda aile, arkadaş grubu veya toplumun bütününün sahip olduğu kalıplaşmış fikirleri benimsemeye eğilimli olabilirler. Çevreden bu şekilde etkilenmek, en yaygın önyargı örnekleri arasında sayılabilir.
2. Kişisel Deneyimler
Bireyler ****deneyimlerini ve bilgilerini işleyerek bazı çıkarımlar yapabilirler. Sonraki tecrübelerini de bu çıkarımların ışığında şekillendirebilirler.
Bireylerin algılama ve karar alma şekillerinin geçmiş kaynaklara dayanması, önyargılarının etkisiyle hareket etmelerine sebep olabilir.
3. Kitle İletişim Araçları
Televizyon, internet ve sosyal medya, kitaplar gibi kitle iletişim araçları farklı kültürel, dinî gruplara veya cinsiyetlere ilişkin kalıplaşmış yargıların oluşmasına veya var olan yargıların pekişmesine sebep olabilir. Bunlar da toplumsal önyargı örnekleri arasına dahildir.
4. Bilgi ve Deneyim Eksikliği
Bazı konularda yeterli bilgi ve deneyim edinmenin zor olması, zihinsel kısayollara başvurmayı gerektirebilir. Bireyler hızlı hareket edebilmek için bilgileri ya da insanları zihinsel kategorilere ayırma ihtiyacı duyabilirler. Bu da aslında çok bilgisi olmayan konularda önyargı oluşturması anlamına gelir.
Önyargı Örnekleri ve Çeşitleri
Önyargılar bazen sadece düşünceyle sınırlı kalırken bazen de ayrımcı uygulamalara sebep olabilirler.
En yaygın önyargı çeşitlerini ve bunlara ilişkin bazı önyargı tutumlarını şöyle sıralayabiliriz:
1. Cinsiyet Temelli Önyargı
Belirli davranışları ve özellikleri belirli bir cinsiyete atama ve cinsiyete dayalı ayrımcı tutumlar sergileme eğilimini ifade eder. ****Cinsiyet önyargısı genellikle bireyin cinsiyet rolleri ve stereotipleri hakkındaki kanıksanmış inançlarının bir sonucudur.
Bu önyargı:
- Cinsiyete dayalı varsayımlarda bulunmak,
- Cinsiyetçi önyargı cümleleri kurmak ve buna özgü bir dil kullanmak,
- Bireylere cinsiyetlerine göre farklı davranmak gibi davranışlarla ortaya çıkabilir.
Örneğin gidilen doktordan ya da işyerindeki müdüründen bahsedilirken bu kişinin erkek olduğunu varsaymak, mavi bir çocuk ayakkabısı görünce bunun bir erkek çocuğuna ait olduğunu düşünmek de cinsiyet temelli önyargılara örnek olabilir.
2. Köken, Din veya Dil Temelli Önyargı
Genellikle bir millete, ırka ya da bir dinî inanışa yönelik olumlu ya da olumsuz duygusal tepkileri, kalıplaşmış düşünceleri veya ayrımcı tutumları içeren bir önyargı biçimidir.
- Belirli bir millete mensup bireylerin hepsinin çalışkanlık, tembellik, iyi ya da kötü niyetlilik gibi özelliklere sahip olduğunun varsayılması milliyet önyargısına örnek olabilir.
- Bir yöneticinin işe alım yaparken benzer yetkinliklere sahip iki kişiyi ırk üzerinden değerlendirmesi, ırk temelli önyargının ayrımcı bir uygulamayla sonuçlanmasına örnektir.
3. Yaş Temelli Önyargı
Bir insanın yaşı nedeniyle onun hakkında olumlu ya da olumsuz yargılarda bulunma eğilimidir. İngilizcede “ageism” de denilen bu durum, yaşa bağlı ayrımcılık yapmayı da kapsar.
- Günlük hayatta ya da iş yaşamında bir bireyin yetkinliğini yaşına göre değerlendirmek, farklı bir yaş grubunda olduğu için etkileşimde bulunmamak ve küçümsemek şeklinde yansımaları olabilir.
- Unutkanlık yaşayan birinin durumunu yaşlı olmasına bağlamak ya da genç yaşta birinin tavsiyesinin doğru olmayacağını düşünerek dikkate almamak, yaş temelli önyargıya örnektir.
4. Fiziksel Görünüm Temelli Önyargı
Bir insanın fiziksel görünümünden yola çıkarak onun karakterine, yeteneklerine ya da zekâsına yönelik olumlu veya olumsuz çıkarımlar yapma eğilimidir.
Örneğin, fiziksel olarak çekici insanların daha başarılı ve yetkin olduğu düşünülebilir. Bu da "bir insan olumlu bir özelliğe sahipse o insan bir bütün olarak olumlu niteliklere sahiptir" varsayımından beslenebilir. Böylelikle birey fiziksel olarak güzel bulduğu kişileri daha çok sevebilir, daha yetkin görebilir, daha yakın veya kibar davranabilir.
5. Deneyim Temelli Önyargı
Bireyler geleceğe ilişkin yorumda bulunurken geçmiş durumların veya olayların etkisinde kalabilirler. Bu da aslında henüz deneyimlemedikleri bir şey hakkında önyargı oluşturmaktır.
Önyargı örneği olarak:
- Birey, girdiği ilk sınavda yeterli başarıyı sağlayamadığında sonraki sınava ilişkin algısı ilkine dayalı olabilir. Yani tekrar başarısız olacağına yönelik bir inanç geliştirebilir, bu da çalışma sürecini değiştirebilir.
- Daha önce saldırgan bir köpekle karşılaşan bir birey, bütün köpeklerin saldırgan olacağını varsayarak köpeklerden uzak durmaya çalışabilir.
6. Benzerlik Temelli Önyargı
Bireyin kendisiyle aynı ya da benzer nitelikleri paylaşan kişileri tercih etme eğiliminde olmasıdır. Bu sebeple benzer fiziksel görünüme, kültüre, ilgi alanlarına, deneyimlere ve geçmişe sahip insanların birbirleriyle bağ kurma olasılığı yüksek olabilir.
Örneğin bir birey, tanımadığı bir grup insan içerisinde ilk kez girdiğinde bunu yaşayabilir. Kendisiyle aynı şehirde doğup büyüyen, kendisine fiziksel olarak en çok benzeyen kişilerin diğerlerinden daha güvenilir olduğunu düşünebilir.
Önyargının Neden Olabileceği Sorunlar Nelerdir?
Önyargılar bireylerin hayata bakış açılarını ve davranış şekillerini etkilerken bazı olumsuz sonuçlara neden olabilirler.
Potansiyel önyargı zararlarını şu şekilde örneklendirebiliriz:
- Önyargılar bireylerin eksik ya da yanlış bilgiler edinmesine, bunun sonucunda bilinçsizce acele kararlar almasına ve adil olmayan davranışlar sergilemesine yol açabilir.
- Bireylerin cinsiyetleri, yaşları, cinsel yönelimleri, ırkları ya da fiziksel görünümleri sebebiyle yargılanması, sahip oldukları özelliklere ilişkin güvensiz, stresli ve eksik hissetmelerine sebep olabilir. Bu konularda önyargı cümlelerine maruz kalmaları sonucunda özgüven sorunları yaşayabilirler.
- Olumsuz önyargıların güçlenerek ayrımcı davranışlara dönüşmesi, sosyal dışlanma veya mobbing gibi ciddi durumlara sebep olabilir. Bu durum toplumsal adaletin ve refahın gelişmesini etkileyebilir.
- İnsan ilişkilerinin önyargılara dayalı olması, bireylerin birbirlerini gerçek anlamda tanımadan yüzeysel değerlendirmeler yapmasına sebep olabilir. Bu durum ikili ilişkilerin sağlıklı biçimde ilerlemesini engelleyebilir.
- Bireyin geçmişteki olumsuz deneyimleri sonucunda belirli durumlar karşısında önyargı geliştirmesi, yeni deneyimlere kapalı olmasına sebep olabilir.
Önyargıların Olumsuz Etkilerini Azaltmak İçin Neler Yapılabilir?
Önyargıların ikili ilişkilere ve toplumsal refaha verebileceği zararı en aza indirmek için bireylerin atabileceği bazı adımlar önemli olabilir:
- Bunun için bir duruma, kişiye ya da bir grup insana ilişkin yargıda bulunmadan önce hangi kalıplaşmış düşüncelerden etkilenildiğini fark etmekle başlanabilir. Algılama biçimlerinde cinsiyet, milliyet, din, yaş veya deneyim temelli bir önyargının etkisi varsa bunun gerçek bir bilgi değil, öğrenilmiş bir varsayım olduğunu hatırlamak önemlidir.
- Bir sonraki adım olarak bu düşünce şeklini değiştirmek, kişinin öz farkındalık yöntemleri kullanarak kendi düşünce yapısını değiştirmesi gerekir.
- Günlük hayatta ve iş hayatınızda karşılaşabileceğiniz önyargılı tutumlara ve davranışlara karşı duygusal direncinizi artırmak da fayda sağlayabilir.
Kendi önyargılarınızın hayata bakış açınıza ve aldığınız kararlara etkisini fark etmek, bu durumu olumlu yönde değiştirmek için desteğe ihtiyaç duyabilirsiniz. Bu durumda Heltia’nın profesyonel kadrosuna göz atabilir, Heltia uygulamasını indirerek online terapi yolculuğunuza başlayabilirsiniz.
Bu yazımızı beğendiyseniz, “Temel İnançlar ve Genellemeler Nasıl Değiştirilebilir?” ve “PMS ve Regl Döneminde Beslenme (6 Etkili Öneri)” içeriklerimize de göz atabilirsiniz.
Sayfa içeriği yalnızca bilgilendirme amaçlıdır. Tanı ve tedavi için mutlaka bir uzmana başvurunuz.
